Een bijzondere rivier

Vlak nadat de Hollandse IJssel de bebouwde kom van IJsselstein verlaat wordt al snel duidelijk dat er met deze rivier iets bijzonders aan de hand is: hij stroomt bijna geheel door een landschap dat lager ligt! (en hoe verder stroomafwaarts hoe groter dat verschil)

De Hollandse IJssel is uniek omdat hij hoger ligt dan het omliggende landschap, een eigenschap ontstaan door mensenhanden. Oorspronkelijk was de rivier een grootse zijarm van de Lek, de dijken die de rivier omsluiten geven een idee hoe breed de stroom ooit geweest moet zijn. Toen de rivier bij Het Klaphek werd afgesloten werd het water langzaam getemd en teruggebracht tot de huidige breedte. Omdat er in Holland en Utrecht grote behoefte was aan goede landbouwgrond werd al vroeg in de Middeleeuwen besloten het drassige land droog te leggen. Dit gebeurde uiteraard met windmolens en het water werd de Hollandse IJssel in gepompt.

Het drooggevallen land was goede landbouwgrond, maar die zakte – juiste door het droogmalen – langzaam weg. Hierdoor moest er blijvend worden drooggepompt (en dat gebeurt nog steeds, maar tegenwoordig door gemalen) Een eindeloos gevecht tegen het water is op die manier ontstaan waarbij het land langzaam steeds dieper weg zakt. Om te voorkomen dat de rivier buiten haar oevers treedt werden er dijken omheen gelegd en tegenwoordig is vanaf die dijken goed te zien hoe het eindeloze land lager ligt dan het water.

Omdat de grond al snel niet meer geschikt was voor de teelt van gewassen werd het al snel grasland en zo ontstond al vroeg het typisch Hollandse cultuurlandschap van groene weiden doorsneden met slootjes. Die slootjes zijn nog steeds heel hard nodig om het land droog te houden en overal tussen Rotterdam en Utrecht pompen gemalen het water de Hollandse IJssel in.

Omdat dit proces al eeuwen oud is, is het hoogteverschil vaak vele meters, vooral voorbij Gouda en het laagste punt van Nederland ligt dan ook meer dan 6 meter onder zeeniveau. Het water wordt nog steeds omhoog gepompt, de Hollandse IJssel in, die vele meters hoger stroomt.

Alleen hierom al zou de rivier, van de afsluiting bij het Klaphek tot aan de monding, samen met het omliggende landschap het waard zijn opgenomen te worden in de lijst met UNESCO werelderfgoed, maar de rivier biedt veel meer.

Zo vormde het water tussen IJsselstein en Gouda de grens tussen Holland en Utrecht. Om de grens te beschermen werden er verschillende kastelen gebouwd. Helaas is er niet veel meer van over, maar als keten van (ruïnes en restanten van) kastelen zijn de kastelen van IJsselstein, Montfoort, Oudewater en Gouda heel bijzonder.

Ook bijzonder zijn de oude Middeleeuwse stadjes die langs het water ontstonden. Rond dezelfde tijd ontstonden IJsselstein, Montfoort, Oudewater en Gouda, elk nu nog steeds heel aangename steden en stadjes om te bezoeken.

Langs de Hollandse IJssel ontstond ook al vroeg een grote industrie van steenbakkerijen. Omdat sinds de afsluiting bij Het Klaphek, de stroming minimaal was, bleef het slib en de klei liggen en werd het afgegraven om tot stenen te bakken. Deze ijsselsteentjes hebben hun weg gevonden door heel Nederland en ver daar buiten. Omdat de stenen vaak als ballast werden meegenomen op de heenreis naar de verschillende kolonie en handelsposten, zijn de stenen overal in de wereld nog te vinden. Heel veel Hollandse kastelen, forten en paleizen over de hele wereld zijn gebouwd met ijsselsteentjes. Helaas zijn er van de steenovens weinig meer over en resten vooral nog straatnamen die aan de steenindustrie herinneren.

De Hollandse IJssel was ook tijdens de 80-jarige oorlog en de strijd tegen de Spanjaarden van groot belang. Aan de ene kant werden hele steden en dorpen geplunderd en uitgemoord door de Spanjaarden, aan de andere kant heeft het water geholpen de Spanjaarden te verslaan. In 1574 stak Willem van Oranje de dijk van de Hollandse IJssel door. Het achterliggende land liep tot aan Leiden onder water en Leiden werd kort daarna ontzet.

Dat de rivier hoog en het land lager ligt werd ook in 1953 duidelijk, toen werd ternauwernood voorkomen dat de dijken van de Hollandse IJssel geheel doorbraken. Als dat was gebeurd zou de ramp nog vele malen groter zijn geweest. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het eerste deel van de Deltawerken dat werd opgeleverd, de afsluiting van de Hollandse IJssel was.

Alles bij elkaar opgeteld is de rivier en de vele leuke en gezellige steden er omheen een bezoek meer dan waard. Ook wandelen over het jaagpad of fietsen of skaten door het oer-Hollandse landschap is erg populair. In volgende posts zal ik uitgebreider op alle bovengenoemde zaken ingaan, maar ik hoop dat duidelijk is dat de Hollandse IJssel een bijzondere rivier is. Een rivier die boven het landschap uit stijgt. Wat mij betreft UNESCO-werelderfgoed waardig.

 

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *